Ισαάκιος Β’ Άγγελος

Αριστερά: Ο Ισαάκιος Β’ Άγγελος, σκίτσο του 15ου αιώνα από την Ιστορία του Ιωάννη Ζωναρά.

Δεξιά επάνω: Χρυσό υπέρπυρον νόμισμα με τον Ισαάκιο Β’. Δεξιά του στέκεται Άγγελος.

Δεξιά κάτω: Στην άλλη όψη η Θεοτόκος ένθρονη.

Ο Ισαάκιος Β’ Άγγελος βασίλεψε από το 1185 μέχρι την εκθρόνισή του το 1195 και επανήλθε σε συμβασιλεία με το γιό του Αλέξιο Δ’ Άγγελο το 1203, μέχρι το θάνατό του το 1204. Έτσι εγκαθιδρύθηκε στο Βυζάντιο ο Οίκος των Αγγέλων.

Ο Ισαάκιος Β’ Άγγελος, γιος του Ανδρονίκου Δούκα Αγγέλου, δισεγγονός λοιπόν του Αλεξίου Α’ Κομνηνού, ανέβηκε στο θρόνο στις 12 Σεπτεμβρίου 1185. Η άνοδός του ήταν απρόσμενη και τυχαία. Ο ίδιος είχε συμμετάσχει σε εξέγερση των βιθυνικών πόλεων το 1183, αλλά ο Ανδρόνικος Α’ Κομνηνός ως ποινή τον περιόρισε απλώς στον οίκο του. Στις 11 Σεπτεμβρίου 1185 όμως εκδόθηκε η διαταγή σύλληψής του, πιθανώς επειδή ήταν ένας από τους λίγους αρτιμελείς βασιλικούς συγγενείς που είχε απομείνει μετά τις προγραφές του Ανδρονίκου Α’. Κατά την απόπειρα σύλληψής του όμως ο Ισαάκιος σκότωσε τον βασικό συνεργάτη του Ανδρονίκου Α’ Κομνηνού, Στέφανο Αγιοχριστοφορίτη. Ζητώντας άσυλο στην Αγιά Σοφιά, ξεσήκωσε το πλήθος της Κωνσταντινούπολης εναντίον του αυτοκράτορα και έτσι έγινε ο ίδιος κυρίαρχος του θρόνου. Με την ανοχή του ο Ανδρόνικος Α’ Κομνηνός υποβλήθηκε σε δημόσιο εξευτελισμό από μέλη της αριστοκρατίας και βρήκε φριχτό θάνατο από το πλήθος της Κωνσταντινούπολης.

Ο Ισαάκιος Β’ Άγγελος φαίνεται πως δεν είχε καμία πείρα ούτε στη διοίκηση ούτε στο στρατό. Μοναδικό του εφόδιο ήταν η μόρφωσή του, το βάθος της οποίας παρόλα αυτά αμφισβητείται. Ανέβηκε στο θρόνο τυχαία, σε μία δύσκολη στιγμή, όταν οι Νορμανδοί μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης προέλευναν στη Θράκη. Ο Ισαάκιος έστειλε αμέσως εναντίον τους τον Αλέξιο Βρανά, και την επόμενη χρονιά ανέλαβε ο ίδιος να τους εκδιώξει από το Δυρράχιο, όπου είχαν οχυρωθεί μετά την ήττα τους. Στα δέκα χρόνια της βασιλείας του ο Ισαάκιος δεν δίσταζε να αναλαμβάνει ο ίδιος την αρχηγία του στρατού και να αντιμετωπίζει τους εχθρούς. Ωστόσο δεν κατάφερε να εμποδίσει την απόσχιση της Βουλγαρίας, ούτε να επαναφέρει την Κύπρο στη βυζαντινή κυριαρχία. Για να κρατήσει τις διεθνείς ισορροπίες νυμφεύθηκε σε δεύτερο γάμο την πριγκίπισσα της Ουγγαρίας, Μαργαρίτα, το 1186. Το πέρασμα της Γ’ Σταυροφορίας από τα εδάφη της αυτοκρατορίας (1189/90) συνοδεύτηκε από ένοπλα επεισόδια και συμπλοκές και από την συνειδητή προσπάθεια του Ισαακίου Β’ να υπονομεύσει τον γερμανικό στρατό στερώντας του τις προμήθειες, γεγονός που προκάλεσε τη λεηλασία βαλκανικών επαρχιών. Ο Ισαάκιος αναγκάστηκε να συμβιβαστεί και παρέδωσε ως ομήρους μέλη της αριστοκρατίας στον Φρεδερίκο Α’ Βαρβαρόσσα, οι οποίοι αφέθηκαν ελεύθεροι όταν ο στρατός έφτασε στη Φιλαδέλφεια της Μικράς Ασίας.

Στο εσωτερικό θεωρείται ότι ο Ισαάκιος Β’ Άγγελος δεν κατόρθωσε να διατηρήσει ισορροπίες, γεγονός που προκάλεσε την τελική του πτώση.

Αντίθετα με τον Ανδρόνικο Α’ Κομνηνό, που δραστήρια και βίαια πολέμησε εναντίον των παρεκκλίσεων της βυζαντινής κοινωνίας, ο Ισαάκιος Β’ Άγγελος άφησε τα πράγματα να κυλούν μόνα τους. Οι παλιές ασθένειες της αυτοκρατορίας, που απλώς συγκαλύπτονταν από την προβολή της δύναμης και της δόξας στα χρόνια της κομνήνειας δυναστείας, βγήκαν στην επιφάνεια και αποκάλυψαν το βάθος της κρίσης στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Κανένας δεν αποπειράθηκε πλέον να βάλει τέλος στις καταχρήσεις της κεντρικής και επαρχιακής διοίκησης. Η πώληση των αξιωμάτων, η δωροδοκία των αξιωματούχων, ο εκβιασμός των φοροεισπρακτόρων, όλα αυτά έγιναν καθημερινό φαινόμενο. Έχει ειπωθεί για τον αυτοκράτορα Ισαάκιο Β’ ότι πωλούσε τα αξιώματα σαν να ήταν λαχανικά στην αγορά. Στα χρόνια του, ο σφετερισμός πτυχών της αυτοκρατορικής εξουσίας, φαινόμενο εντελώς άγνωστο στη βυζαντινή ιστορία του 12ου αιώνα, άρχισε να παρατηρείται όλο και συχνότερα. Έτσι, το ιστορικό έργο του Νικήτα Χωνιάτη, η κύρια πηγή γι’ αυτή την εποχή, από πανηγυρικός για τους σπουδαίους αυτοκράτορες της δυναστείας των Κομνηνών εξελίσσεται σε πένθιμο χρονικό γεμάτο αιφνιδιαστικά χτυπήματα, εξευτελιστικές αποτυχίες και διάφορες συμφορές στα χρόνια της δυναστείας των Αγγέλων.

Γύρω από τον Ισαάκιο υπήρχαν ικανά στελέχη της γραφειοκρατικής μηχανής τους οποίους είχε επιλέξει ο ίδιος, κρατώντας κατά τα φαινόμενα την αριστοκρατία σε κάποια απόσταση, παρά τις σημαντικές επιγαμίες που σύναψε και παρόλο που δεν δίσταζε να παραδίδει επαρχίες με το υψηλότερο τίμημα. Οι άνθρωποί του έχουν χαρακτηριστεί «επινοητικοί» στην εξεύρεση πόρων και καθ’ όλη τη διάρκεια της βασιλείας του ο Ισαάκιος προέβη σε σημαντικές πληρωμές προς τον στρατό και για τις ανάγκες της εξωτερικής πολιτικής. Η βασιλεία του όμως ξεκίνησε ήδη με κακούς οιωνούς, καθώς λεηλατήθηκαν οι βασιλικοί θησαυροί κατά την εξέγερση που τον έφερε στο θρόνο, ενώ το 1186 ο ειδικός φόρος που επέβαλε για το γάμο του ήταν μία από τις αφορμές για την επανάσταση των Βλαχοβουλγάρων. Η φορολογία ήταν γενικά βαριά και υπήρχαν αρκετές καταγγελίες από τις επαρχίες για τις αυθαιρεσίες των αξιωματούχων. Στο πλαίσιο της εσωτερικής πολιτικής και της οικονομικής διαχείρισης εντάσσεται το μεγαλεπήβολο οικοδομικό πρόγραμμα του αυτοκράτορα, το οποίο δεν περιλάμβανε μόνο μεγαλοπρεπή ανάκτορα και ναούς, αλλά και φιλανθρωπικά ιδρύματα για τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις της Κωνσταντινούπολης και για τους ασθενείς.

Οι συνομωσίες, οι επαναστάσεις και οι αυτονομήσεις τοπικών αρχόντων που σημειώθηκαν στα χρόνια της βασιλείας του, όπως αυτή του Θεοφώρου Μαγκαφά στη Φιλαδέλφεια της Μικράς Ασίας, έχουν εξηγηθεί από τη βαθιά δυσαρέσκεια που επικρατούσε στις επαρχίες αφενός, και αφετέρου από την πιθανότητα ότι ο Ισαάκιος Β’ δεν έτυχε ποτέ της αποδοχής των άλλων μελών της αριστοκρατίας, που θεωρούσαν ότι είχαν μεγαλύτερα δικαιώματα στο θρόνο από τον ίδιο. Η αμφισβήτηση της βασιλείας του ήταν τόσο μεγάλη και συνεχής, ώστε ένας σύγχρονος ερευνητής κάνει λόγο για «παρέλαση επαναστατών στην πρωτεύουσα και στις επαρχίες». Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο Ισαάκιος Β’ Άγγελος ήταν γενικά επιεικής με τους αμφισβητίες μολονότι δεν κατόρθωσε να τηρήσει την υπόσχεση που έδωσε ότι δεν θα προέβαινε σε εκτελέσεις και ακρωτηριασμούς, και μερικές φορές αντιδρούσε σπασμωδικά και χωρίς ψυχραιμία. Ωστόσο έχει εξίσου τονιστεί ότι ήταν δύσπιστος απέναντι στην στρατιωτική αριστοκρατία των Κομνηνών, των απογόνων των αυτοκρατόρων Αλεξίου Α’ και Ιωάννη Β’. Μεταξύ των θυμάτων του με συνοπτικές διαδικασίες ήταν ο Ανδρόνικος Κομνηνός Βρυέννιος, εγγονός της Άννας Κομνηνής.

Ο Ισαάκιος Β’ Άγγελος εκθρονίστηκε στις 8 Απριλίου 1195 στα Κύψελα της Θράκης, στο ξεκίνημα άλλης μιας εκστρατείας κατά των Βουλγάρων, οπότε συνελήφθη και τυφλώθηκε. Η συνομωσία έφερε στο θρόνο τον μοναδικό εν ζωή αδελφό του, Αλέξιο Γ’ Άγγελο. Ο Ισαάκιος φυλακίστηκε στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τον πρωτότοκο γιο του, Αλέξιο. Το 1201 ο Αλέξιος κατάφερε να δραπετεύσει και να φτάσει στη Δύση, όπου ήδη είχε κυρηχθεί η Δ’ Σταυροφορία. Υποσχόμενος πλουσιοπάροχη αμοιβή στους σταυροφόρους και μόνιμη στρατιωτική βοήθεια στο έργο τους, ο Αλέξιος Δ’ κατάφερε να εκτρέψει τη σταυροφορία προς την Κωνσταντινούπολη. Στις 17 Ιουλίου 1203, όταν διαπιστώθηκε η φυγή του Αλεξίου Γ’ από την Κωνσταντινούπολη, ο Ισαάκιος Β’ απελευθερώθηκε από τη φυλακή και αποκαταστάθηκε στο θρόνο του από τους Βαράγγους φρουρούς των ανακτόρων. Την επόμενη μέρα ο Αλέξιος Δ’ εισήλθε επίσης στην Κωνσταντινούπολη, και κατ’ απαίτηση των σταυροφόρων στέφθηκε αυτοκράτωρ την 1η Αυγούστου του 1203. Για να αποζημιωθούν οι σταυροφόροι όμως γι’ άλλη μία φορά αξιοποιήθηκαν οι αυτοκρατορικοί θησαυροί, αλλά και αυτοί των εκκλησιών και ο πλούτος που βρέθηκε σε σπίτια της αριστοκρατίας. Παρά το γεγονός ότι υπήρχαν ακόμη υποστηρικτές του Ισαακίου Β’ στην αυλή, η τύφλωσή του αποτελούσε ουσιαστικό εμπόδιο τόσο για την καθολική του αποδοχή, όσο και για την διακυβέρνηση. Πολύ γρήγορα απομονώθηκε και σύμφωνα με τις μαρτυρίες της εποχής έχασε τη λογική του. Ο Αλέξιος Δ’ βασίλευσε μέχρι τις αρχές Φεβρουαρίου του 1204, οπότε φυλακίστηκε και λίγες μέρες αργότερα, στις 8 Φεβρουαρίου, στραγγαλίστηκε μετά από διαταγή του μετέπειτα αυτοκράτορα Αλέξιου Δούκα Μούρτζουφλου. Την ίδια μέρα επίσης, ο Ισαάκιος Β’, πατέρας του Αλέξιου, πέθανε αμέσως μόλις έμαθε τον θάνατο του γιου του.