●12 Μαρτίου: Οσίου Θεοφάνη του Ομολογητή της Σιγριανής.

Αριστερά: Ο όσιος Θεοφάνης ο Ομολογητής. Τοιχογραφία του 1545 από τη Λιτή του Καθολικού της Μονής Σταυρονικήτα. Αγιογράφος είναι ο Θεοφάνης ο Κρητικός ή Θεοφάνης ο Κρης ή Θεοφάνης Μπαθάς Στρελίτζας, ένας από τους εξέχοντες εικονογράφους της Κρητικής Σχολής που γεννήθηκε στο Hράκλειο της Κρήτης στα τέλη του 15ου αιώνα και ήταν η πιο σημαντική φυσιογνωμία στην καλλιτέχνιση εικονογραφιών και αγιογραφιών της συγκεκριμένης περιόδου. Το καθολικό και την τράπεζα της μονής Σταυρονικήτα, το φιλοτέχνησε το 1545 μαζί με το γιο του Συμεών.

Δεξιά: Ο όσιος Θεοφάνης ο Ομολογητής. Τοιχογραφία από το Καθολικό της Μονής Διονυσίου Αγίου Όρους, του κρητικού ζωγράφου Ζώρζη, ενός από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της πρώιμης μεταβυζαντινής ζωγραφικής και μαθητή του Θεοφάνη του Κρητός. Σύμφωνα με το χειρόγραφο τυπικό της μονής Διονυσίου του Αγίου Όρους, που χρονολογείται στο 1634 (αριθ. 64), σημειώνεται ότι «ο Ζώρζης ο Κρής» ήταν ο αγιογράφος της μονής, της οποίας το καθολικό και μέρος της τράπεζας, αγιογραφήθηκε το 1547, όπως μαθαίνουμε από τη σχετική κτητορική επιγραφή: “εζωγραφήθη δε παρά του θαυμαστού τεχνίτου εκείνου κυρ Ζώρζη του Κρητός”.

Ἀπολυτίκιον Ἦχος πλ. δ’.

Ὀρθοδοξίας ὁδηγέ, εὐσεβείας Διδάσκαλε καί σεμνότητος, τῆς Οἰκουμένης ὁ φωστήρ, τῶν Μοναζόντων θεόπνευστον ἐγκαλλώπισμα, Θεοφάνη σοφέ, ταῖς διδαχαῖς σου πάντας ἐφώτισας, λύρα τοῦ Πνεύματος. Πρέσβευε Χριστῷ τῷ Θεῷ, σωθῆναι τάς ψυχάς ἡμῶν.

Ο Θεοφάνης ο Ομολογητής προερχόταν από επιφανή οικογένεια της Κωνσταντινούπολης που ανήκε στη σύγκλητο, κρίνοντας από το γεγονός ότι ο πατέρας του, Ισαάκιος, ήταν δρουγγάριος Αιγαίου Πελάγους επί Κωνσταντίνου Ε΄. Ο Θεοφάνης γεννήθηκε το 759 και σύντομα, το 762, έμεινε ορφανός από πατέρα. Όταν ήταν δώδεκα ετών, το 771, νυμφεύθηκε την κόρη ενός πατρικίου και σύμφωνα με τον Βίο του ο γάμος δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Σε αυτό το σημείο ο Θεοφάνης φαίνεται πως κατατάχθηκε μεταξύ των αυλικών αξιωματούχων, έλαβε τον τίτλο του στράτορα και αργότερα του ανατέθηκε η ανέγερση ενός κάστρου στην ευρύτερη περιοχή της Κυζίκου, αποστολή μετά την οποία προήχθη σε σπαθάριος. Το 780 όμως πέθανε και ο πεθερός του, και ο αυτοκράτορας Λέων Δ΄, και ο Θεοφάνης αποφάσισε να ρευστοποιήσει την περιουσία του και να μονάσει. Ο Θεοφάνης άφησε τη σύζυγό του, Μεγαλώ, σε μονή στην Πρίγκιπο, αποζημιώνοντάς την αδρά, και δίνοντας όρκο ότι δεν θα την ξαναέβλεπε ποτέ.

Ο Θεοφάνης συνδέεται κατά τα φαινόμενα με μία μοναστική κοινότητα που περιλάμβανε αρκετά μοναστήρια στην ευρύτερη περιοχή της Σιγριανής. Μία μονή υπήρχε στα κτήματά του στη Σιγριανή, μία άλλη ανήγειρε σε κτήμα του στη νήσο Καλώνυμο, όπου και εκάρη μοναχός, ενώ για πολλά χρόνια διέμεινε στη μονή Αγίου Χριστοφόρου. Στη συνέχεια ο Θεοφάνης ανήγειρε τη μονή με την οποία συνέδεσε το όνομα του, την επονομαζόμενη του Μεγάλου Αγρού. Σύμφωνα με το Βίο του έλαβε μέρος στην Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο (787), μετά από την οποία ανέλαβε περιοδεία στις μονές Ελλησπόντου και Βιθυνίας, πιθανώς κατόπιν βασιλικού παραγγέλματος για την αποκατάσταση της ομαλότητας μετά την Εικονομαχία. Τα χρόνια της ειρήνης όμως τελείωσαν το 813, όταν ο νέος αυτοκράτορας, Λέων Ε΄, επιχείρησε να να τον πείσει να συνεργαστεί με το νέο καθεστώς που επιδίωκε την επαναφορά της Εικονομαχίας. Για δύο χρόνια έζησε φυλακισμένος, αρχικά στη μονή Σεργίου και Βάκχου και στη συνέχεια στα ανάκτορα των Ελευθερίου, και πιθανώς το 815 εξορίστηκε στη Σαμοθράκη. Πάσχοντας ήδη από νεφρική ανεπάρκεια, ο Θεοφάνης πέθανε στις 12 Μαρτίου, πιθανώς του 816 (ή 817), ημέρα που εορτάζεται η μνήμη του. Το 822 η σορός του μεταφέρθηκε στον τόπο της τελευταίας του κατοικίας, στη μονή του Μεγάλου Αγρού, και με την αφορμή αυτή ο Θεόδωρος ο Στουδίτης συνέγραψε για τον Θεοφάνη τον Ομολογητή εγκώμιο.

Ο Θεοφάνης ήταν καλλιγράφος και συγγραφέας, μολονότι όμως δεν έχει ακόμα συνδεθεί το όνομά του με κάποιο από τα σωζόμενα χειρόγραφα, είναι γνωστός κυρίως επειδή η Χρονογραφία του αποτελεί την βασική πηγή για την ιστορία του 7ου και του 8ου αι. Το χρονικό ξεκινά με την άνοδο του Διοκλητιανού στο θρόνο (284) ως συνέχεια της Εκλογής Χρονογραφίας του Γεωργίου συγκέλλου και τελειώνει με την άνοδο του Λέοντος Ε΄ στο θρόνο της αυτοκρατορίας (813), πριν την έναρξη της εικονομαχικής του πολιτικής. Τα γεγονότα κατατάσσονται κατά έτη και κατά βασιλείες, πατριαρχείες και θητείες ξένων ηγεμόνων και εκκλησιαστικών ηγετών. Το κείμενο, μολονότι είναι γραμμένο σε απλή, σχεδόν νεοελληνική γλώσσα, η οποία ωστόσο δεν είναι ενιαία, περιέχει πολλές και πυκνές πληροφορίες για τους θεσμούς, πολλές λεπτομέρειες για τις εξελίξεις, για την Εικονομαχία και για τις βασιλείες και τις δυναστικές αλλαγές, και εμπεριέχει καλές πληροφορίες για γεγονότα εκτός της αυτοκρατορίας, που μαρτυρά την εξοικείωσή του με ανατολικές πηγές. Γενικά θεωρείται ότι ο Θεοφάνης συνδύασε τις πολλές πηγές του, αλλά ότι το κείμενο στη μορφή που σώζεται δεν υπέστη μία τελική επεξεργασία. Ο Θεοφάνης ήταν απερίφραστα εικονολάτρης, και τα πάντα εξηγούνται μέσα από αυτή την προσέγγιση, καθώς οι εικονομάχοι «στολίζονται» με ευφάνταστα επίθετα και ευθύνονται για όλες τις φυσικές καταστροφές, σεισμούς, λιμούς και λοιμούς, εκρήξεις ηφαιστείων κλπ. Παρόλα αυτά η Χρονογραφία του Θεοφάνη είναι μία από τις πολυτιμότερες πηγές της Βυζαντινής ιστορίας και φωτίζει ιδιαιτέρως μία από τις «σκοτεινότερες» εποχές του Βυζαντίου.

Ο Θεοφάνης ο Ομολογητής αποκαλείται «μητρόθειος» του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ΄, δηλαδή θείος από την πλευρά της μητέρας του αυτοκράτορα, Ζωής Καρβονοψίνας. Για την συγγένεια αυτή υπάρχουν ενδείξεις ότι ο Θεοφάνης είχε τουλάχιστον μία αδελφή, από την οικογένεια της οποίας μπορούσε να έλκει την καταγωγή η αυτοκράτειρα Ζωή. Στην εποχή του Κωνσταντίνου Ζ΄ εξάλλου χρονολογείται η αγιοποίησή του και, κατά τα φαινόμενα, και η συγγραφή των Βίων του, ενώ το έργο του πήρε τη θέση που του άξιζε στην λογοτεχνική δημιουργία της αυτοκρατορίας, καθώς η επίσημη ιστοριογραφία της εποχής ξεκινά καθ’ υπόδειξιν του Κωνσταντίνου Ζ΄ από το σημείο, στο οποίο ο Ομολογητής Θεοφάνης σταμάτησε τη συγγραφή.